Το φούντωμα του κινήματος της Εθνικής Αντίστασης, η απελευθέρωση σημαντικού μέρους του εθνικού εδάφους και η ανάγκη της συνένωσης και επιστράτευσης όλων των δυνάμεων, για το διώξιμο του κατακτητή και την απελευθέρωση της χώρας, ήταν οι λόγοι που επέβαλαν στην ηγεσία του ΕΑΜικού κινήματος Αντίστασης να προχωρήσει στη συγκρότηση της ΠΕΕΑ.
Η Κυβέρνηση του Βουνού, η ΠΕΕΑ , η κυβέρνηση του απελευθερωμένου τμήματος της Ελλάδας, στηριζόταν στον εθνικοαπελευθερωτικό στρατό τακτικής δύναμης 45.000 στρατιωτικών και 25.000 εφέδρων. Η ίδρυση κάλυπτε την απαίτηση του ελληνικού λαού για τη δημιουργία μέσα στη χώρα ενός κεντρικού πολιτικού οργάνου που να συντονίσει τις προσπάθειες και τον αγώνα για την εθνική απολύτρωση και να αναλάβει την υπεύθυνη διοίκηση των ελεύθερων και ελευθερούμενων περιοχών της χώρας.
Οι σκοποί, που αποτέλεσαν τη βάση της Ιδρυτικής Πράξης της ΠΕΕΑ, διακηρύχτηκαν επίσημα με Διάγγελμά της προς τον ελληνικό λαό, στο οποίο τονιζόταν:
«Αφ’ ότου η επαναστατική δράση του ελληνικού λαού, βαδίζοντας από νίκη σε νίκη, έφερε στην απελευθέρωση ενός μεγάλου τμήματος της ελληνικής γης και στη δημιουργία πολυάριθμου λαϊκού στρατού, πρόβαλε φανερά η ανάγκη ενός υπεύθυνου πολιτικού οργάνου στην Ελεύθερη Ελλάδα, που να συμβολίζει την εθνική ενότητα, να συντονίζει τον αγώνα κατά των Γερμανών και των Βουλγάρων και να κατευθύνει τα διοικητικά όργανα, που είχαν αυθόρμητα δημιουργηθεί».
Το Διάγγελμα υπέγραφαν οι: Ευριπίδης Μπακιρτζής, Εμμανουήλ Μάντακας, Γιώργος Σιάντος, Ηλίας Τσιριμώκος και Κώστας Γαβριηλίδης, που αποτέλεσαν την ΠΕΕΑ στην πρώτη σύνθεσή της.
Στην Ιδρυτική Πράξη της Επιτροπής σημειώνονταν:
«Έχοντας υπόψη
1) τις υπέρτατες εθνικές ανάγκες και την επιτακτική απαίτηση του ελληνικού λαού για τη δημιουργία μέσα στη χώρα ενός κεντρικού πολιτικού οργάνου που να συντονίζει τις προσπάθειες και τον αγώνα για την εθνική απολύτρωση και να αναλάβει την υπεύθυνη διοίκηση των ελεύθερων και ελευθερουμένων περιοχών της χώρας και
2) την από 15 Δεκεμβρίου 1943 πρόσκληση της Κεντρικής Επιτροπής του Εθνικοαπελευθερωτικού Μετώπου σε όλα τα κόμματα και τις οργανώσεις καθώς και στην κυβέρνηση Τσουδερού, για το σχηματισμό κυβέρνησης Γενικού Εθνικού Συνασπισμού, ΣΥΓΚΡΟΤΟΥΜΕ ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ ΕΘΝΙΚΗΣ ΑΠΕΛΕΥΘΕΡΩΣΗΣ»
(ΠΕΕΑ: «Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων», αριθμός φύλλου 1, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 1976 και «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Β`, σελ. 15).
Η ανάγκη για κεντρική λαϊκή εξουσία
Το πρόβλημα της συγκρότησης κεντρικής εξουσίας και μάλιστα λαϊκής δεν προέκυψε ούτε τυχαία ούτε από τη μια στιγμή στην άλλη στην Ελλάδα της κατοχικής περιόδου. Με την κατάρρευση του μετώπου και την είσοδο των γερμανικών στρατευμάτων στην ελληνική επικράτεια, τα τότε κυβερνητικά όργανα και ο αστικός πολιτικός κόσμος, σχεδόν στο σύνολό του, εγκατέλειψαν τη χώρα. Ο λαός αφέθηκε στη μοίρα του και ούτε λόγος δεν μπορούσε να γίνει για αποδοχή από μέρους του της εξουσίας των κατακτητών και των ντόπιων Κουίσλιγκς. Ο μόνος δρόμος που ανοιγόταν για κάθε πραγματικό πατριώτη ήταν η συμμετοχή στον εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα, που από την πρώτη στιγμή πρότεινε, οργάνωσε και καθοδήγησε το ΚΚΕ, η ψυχή, δηλαδή, ο νους και η ραχοκοκαλιά της ΕΑΜικής Εθνικής Αντίστασης.
Από το 1942 άρχισε η συστηματική δράση των ανταρτών, μεγάλες περιοχές και ιδίως ο ορεινός όγκος της Πίνδου εκκαθαρίστηκαν. Μέχρι το Μάρτη του 1944 οι ελεύθερες περιοχές πολλαπλασιάστηκαν. Η Ελεύθερη Ελλάδα άρχιζε από τα ελληνοαλβανικά σύνορα περιλάμβανε την Ηπειρο, την Αιτωλοακαρνανία, λοιπή Ρούμελη και σταματούσε ως προς την κατεύθυνση αυτή έξω από την Αθήνα. Οι ορεινές περιοχές ολόκληρης σχεδόν της χώρας, συμπεριλαμβανομένης και της Κρήτης, ήταν ελεύθερες.
Αυτές οι ελεύθερες περιοχές που δημιουργήθηκαν, έπρεπε εκ των πραγμάτων να διοικηθούν, για να μπορέσουν οι κάτοικοί τους να ζήσουν οργανωμένα.
Σιγά – σιγά άρχισαν να δημιουργούνται, στην αρχή αυτοσχέδια, έπειτα συστηματικά, τα πρώτα όργανα λαϊκής αυτοδιοίκησης και δικαιοσύνης. Ηταν τέτοια δε η ανάπτυξη αυτών των οργάνων που το Δεκέμβρη του 1942 οι περιφερειακές επιτροπές του ΚΚΕ, του ΕΑΜ και του ΕΛΑΣ Φθιωτιδοφωκίδας- Ευρυτανίας συνέταξαν τον πρώτο κώδικα για τη λαϊκή αυτοδιοίκηση και δικαιοσύνη, γνωστό με το όνομα «Κώδικας Ποσειδών».
Από εκεί και ύστερα, από το Δεκέμβρη του 1942, δηλαδή, ως το Μάρτη του 1944, που δημιουργήθηκε η Κυβέρνηση του Βουνού, οι απελευθερωμένες περιοχές πολλαπλασιάστηκαν και η Ελεύθερη Ελλάδα κάλυπτε μια τεράστια έκταση από τα ελληνοαλβανικά σύνορα έως και λίγο έξω από την Αθήνα. Χιλιάδες χωριά και κωμοπόλεις, ακόμη και πόλεις, όπως η Καρδίτσα, η Καλαμπάκα, η Αγιά, το Καρπενήσι, το Μέτσοβο, η Κόνιτσα, τα Γρεβενά, η Δεσκάτη κ. ά. απαλλάχτηκαν από την μπότα του κατακτητή, με αποτέλεσμα να πολλαπλασιαστούν τα όργανα τη λαϊκής εξουσίας. Δεν υπήρχε χωριό χωρίς το Λαϊκό του Συμβούλιο, δεν υπήρχε περιοχή χωρίς το Λαϊκό της Δικαστήριο. Παράλληλα η ίδια η οργάνωση της ζωής των ελεύθερων Ελλήνων περνούσε σε νέα επίπεδα. Χτίζονταν δρόμοι, φτιάχνονταν γεφύρια, ιδρύονταν συνεταιρισμοί, ρυθμίζονταν εδαφικές και άλλες διαφορές, οργανώνονταν σχολεία, νηπιαγωγεία, παιδικοί σταθμοί, αναπτυσσόταν πλούσια εκπαιδευτική και πολιτιστική δραστηριότητα, γινόταν απονομή της δικαιοσύνης. Ολα αυτά – και όσα άλλα συνέβαιναν τότε στη ζωή των κατοίκων της Ελεύθερης Ελλάδας, τα οποία δεν είναι καθόλου εύκολο να απαριθμήσει κανείς – καθιστούσαν από ένα σημείο και μετά υποχρεωτική τη δημιουργία κεντρικής λαϊκής εξουσίας.
Προσπάθειες του ΕΑΜ για πλατύ κυβερνητικό σχήμα
Αντιλαμβανόμενο την ανάγκη της δημιουργίας κυβέρνησης στην Ελεύθερη Ελλάδα, το ΕΑΜ κατέβαλε, τεράστιες προσπάθειες να συμμετέχουν σ’ αυτήν όσο το δυνατό ευρύτερες πολιτικές δυνάμεις. Στο διάγγελμά της μάλιστα στον ελληνικό λαό, με την ευκαιρία της ίδρυσής της, η ΠΕΕΑ δεν παραλείπει ν’ αναφερθεί σ’ αυτό το θέμα, τονίζοντας ανάμεσα στα άλλα:
«Ο σχηματισμός αυτού του οργάνου (της ΠΕΕΑ δηλαδή) αργοπόρησε γιατί γινότανε προσπάθεια να συμπέσει με την πραγματοποίηση γενικής πολιτικής ενότητας. Ομως η προσπάθεια της ενότητας, που γίνεται εδώ και δυόμισι χρόνια από το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο, σκόνταψε πάντα στα ίδια εμπόδια: την αδικαιολόγητη κακή θέληση, το μικροπολιτικό υπολογισμό, την ακατανίκητη αδράνεια, τη βαθιά αδιαφορία για το μεγάλο αγώνα του λαού, τον παθολογικό φόβο της λαϊκής χειραφέτησης, την ιδιοτελή αντιπάθεια προς το λαϊκό κίνημα. Δυόμισι χρόνια διαπραγματεύσεις του ΕΑΜ με τα παλιά πολιτικά κόμματα, δυόμισι χρόνια καρτερικής ανοχής της αχαλίνωτης συκοφαντίας, που γινόταν σε βάρος του εις απάντηση των διαβημάτων και του αγώνα του, δεν κατόρθωσαν να νικήσουν αυτά τα εμπόδια, που τα εκμεταλλεύτηκε ο κατακτητής για να βρει ηθική και υλική ενίσχυση στον αγώνα του εναντίον του έθνους…»
(ΠΕΕΑ : «Δελτίο Πράξεων και αποφάσεων», αριθμός φύλλου 1, εκδόσεις ΟΛΚΟΣ 1976 και «Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Β`, σελ. 17).
Για να έχουμε μια πιο συγκεκριμένη εικόνα όσων αναφέρει στο διάγγελμά της η ΠΕΕΑ αξίζει να σημειώσουμε πως τον Δεκέμβρη του ’43 το ΕΑΜ προχώρησε – χωρίς να βρει ανταπόκριση – σε μια γενναία έκκληση για ενότητα, καλώντας με απόφαση της ΚΕ του «όλα τα πολιτικά κόμματα, που ειλικρινά αγωνίζονται για τη λευτεριά και τις ελευθερίες του λαού να συνεννοηθούν πάνω στη βάση να σχηματιστεί εδώ στην Ελλάδα από τώρα Κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας, που θα αναλάβει και την ενιαία διεξαγωγή του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα και την ομαλή λύση του Πολιτειακού ζητήματος, σύμφωνα με τη λαϊκή θέληση».
(«Κείμενα της Εθνικής Αντίστασης», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Α`, σελ. 56-57 και Θ. Χατζή: «Η Νικηφόρα Επανάσταση που χάθηκε», εκδόσεις Δωρικός, τόμος Γ`, σελ. 28).
Σημαντικές πρωτοβουλίες πήρε επίσης το ΕΑΜ ώστε να συμμετέχουν στο σχηματισμό της Κυβέρνησης του Βουνού πολιτικά πρόσωπα που βρίσκονταν τότε στη χώρα, όπως ο Σβώλος, ο Σοφιανόπουλος κ.ά., αλλά προσέκρουσε στους δισταγμούς και σε άλλες σκοπιμότητες των τελευταίων, με αποτέλεσμα να υποχρεωθεί να προχωρήσει μόνο του στο σχηματισμό της κυβέρνησης.
Η Πολιτική Επιτροπή Εθνικής Απελευθέρωσης
Στις αρχές Γενάρη του ’44 η 10η Ολομέλεια της ΚΕ του ΚΚΕ υπογράμμισε ως επιτακτική την ανάγκη συγκρότησης κεντρικού κυβερνητικού οργάνου στις περιοχές της Ελεύθερης Ελλάδας. Στην πολιτική της απόφαση αναφερόταν συγκεκριμένα: «Το φούντωμα του εθνικού αγώνα, η απελευθέρωση σημαντικού μέρους του εθνικού εδάφους, η ανάγκη της υπέρτατης συνένωσης και επιστράτευσης όλων των εθνικών δυνάμεων στη σημερινή τελική φάση του πολέμου για την ολοκληρωτική συντριβή των κατακτητών στο πλευρό των συμμάχων, βάζουν μπροστά στο αγωνιζόμενο έθνος επιτακτικά το πρόβλημα της δημιουργίας στην Ελεύθερη Ελλάδα κεντρικού κυβερνητικού οργάνου εθνικής ενότητας και απελευθέρωσης » («Επίσημα Κείμενα ΚΚΕ», εκδόσεις ΣΕ, τόμος Ε΄, σελ. 201-202).
Στην ίδια απόφαση κατέληξε και η ΚΕ του ΕΑΜ που συνεδρίασε, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Θ. Χατζή στις 10/1/1944, στην Κυψέλη. «Η ΚΕ του ΕΑΜ – γράφει ο Χατζής – προσανατολίστηκε σταθερά προς τη συγκρότηση κυβερνητικού οργάνου στην Ελεύθερη Ελλάδα. Αντίθετη άποψη δεν υπήρχε από κανένα κόμμα ή οργάνωση που αντιπροσωπεύονταν στο ανώτατο καθοδηγητικό όργανο του κινήματος» (Θ. Χατζή, στο ίδιο, σελ. 51-54). Ετσι από τα μέσα του Γενάρη άρχισε να περνά η κεντρική καθοδήγηση του κινήματος στο βουνό και στις 10 Μάρτη συγκροτήθηκε η ΠΕΕΑ , που στην αρχική της σύνθεση είχε πέντε μέλη ΕΑΜικής προέλευσης, με πρόεδρο (πρωθυπουργό) τον Ευριπίδη Μπακιρτζή και γραμματείς (υπουργούς) τους Εμ. Μάντακα, Γ. Σιάντο, Η. Τσιριμώκο και Κ. Γαβριηλίδη.
Τα μέλη της τα όρκισε ο εφημέριος της Βίνιανης, παρουσία εκπροσώπων του κλήρου των ανταρτικών δυνάμεων και του προέδρου της Κοινότητας Βίνιανης. Το πρακτικό της ορκωμοσίας έχει ως εξής: «Στην έδρα της ΠΕΕΑ και στο δημοτικό σχολείο σήμερα 10 Μαρτίου 1944 τα μέλη της επιτροπής Ε. Μπακιρτζής, Μ. Μάντακας, Γ. Σιάντος, Κ. Γαβριηλίδης, Η. Τσιριμώκος έδωσαν μπροστά στον ιερουργούντα κανονικό εφημέριο και στον Αιδεσιμότατο Αρχιερατικό Επίτροπο της Περιφέρειας σαν εκπρόσωπο του κλήρου, τον στρατηγό Στέφανο Σαράφη σαν εκπρόσωπο των ανταρτικών δυνάμεων και τον πρόεδρο της Κοινότητας της Εδρας της επιτροπής τον ακόλουθο όρκο: “Ορκίζομαι να εκτελέσω πιστά τα καθήκοντά μου σαν μέλος της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης , έχοντας σαν γνώμονα το συμφέρον της πατρίδας μου και του ελληνικού λαού, ότι θα αγωνιστώ με αυτοθυσία για την απελευθέρωση της χώρας από το ζυγό των κατακτητών, ότι θα υπερασπίζω παντού και πάντοτε τις λαϊκές ελευθερίες και θα είμαι παραστάτης και οδηγός του λαού στον αγώνα για τη λευτεριά του και τα κυριαρχικά του δικαιώματα”».
Πολύ σύντομα όμως, σαράντα, περίπου, μέρες μετά την ίδρυσή της και συγκεκριμένα στις 18 Απρίλη του 1944, στη σύνθεσή της θα προστεθούν πέντε νέα μέλη, μερικά από τα οποία δεν ανήκαν σε καμία από τις ΕΑΜικές οργανώσεις και κόμματα.
Η ΠΕΕΑ ανασχηματίστηκε σε ευρύτερη πολιτική βάση και κατένειμε ως εξής τις αρμοδιότητές της:
Αλέξανδρος Σβώλος: Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών, Πρόεδρος ΠΕΕΑ και Γραμματέας των Εξωτερικών, της Παιδείας και Θρησκευμάτων και της Λαϊκής Διαφώτισης.
Ευριπίδης Μπακιρτζής: Αντιπρόεδρος της ΠΕΕΑ και Γραμματέας Επισιτισμού.
Ηλίας Τσιριμώκος: Γραμματέας της Δικαιοσύνης.
Γιώργος Σιάντος: Γραμματέας των Εσωτερικών.
Εμμανουήλ Μάντακας: Γραμματέας των Στρατιωτικών.
Νικόλαος Ασκούτσης: Γραμματέας της Συγκοινωνίας.
Άγγελος Αγγελόπουλος: Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και Γραμματέας των Οικονομικών.
Πέτρος Κόκκαλης: Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Γραμματέας Κοινωνικής Πρόνοιας.
Κώστας Γαβριηλίδης: Γραμματέας της Γεωργίας.
Σταμάτης Χατζήμπεης: Γραμματέας της Εθνικής Οικονομίας.
Η ΠΕΕΑ αγκαλιάστηκε θερμά από τον ελληνικό λαό κι ήταν γι’ αυτόν η πραγματική έκφραση της θέλησής του, γεγονός που αποδείχτηκε περίτρανα από τη λαϊκή συμμετοχή στις εκλογές του Απρίλη 1944 για την ανάδειξη των μελών του Εθνικού Συμβουλίου. Στις εκλογές που διεξήχθησαν για την ανάδειξη του Εθνικού Συμβουλίου, στις ελευθερωμένες περιοχές αλλά και στην υπόλοιπη κατεχόμενη Ελλάδα μέσα σε συνθήκες παρανομίας άσκησαν τα εκλογικά τους δικαιώματα για πρώτη φορά, ψήφισαν και ψηφίστηκαν Ελληνίδες και μάλιστα η συμμετοχή των γυναικών ήταν σε πολλές περιοχές υψηλότερη των ανδρών
Ήταν στις 23 Απρίλη του 1944. Σ’ αυτές τις εκλογές για τη Βουλή της Κυβέρνησης του Βουνού (το Εθνικό Συμβούλιο) εκλέχτηκαν οι εκλέκτορες, άνδρες και γυναίκες, οι οποίοι στις 30 Απρίλη ανέδειξαν 202 Εθνοσύμβουλους, ανάμεσά τους οι πρώτες βουλευτίνες ήταν: Από την Αθήνα η Καίτη Νισυρίου – Ζεύγου και η Μαρία Σβώλου, από τον Πειραιά η Χρύσα Χατζηβασιλείου, από την Αιτωλοακαρνανία η Ευγενία Μαυροσκότη, από την Καλαμάτα η Μάχη Μαυροειδή και από τη Λάρισα η Φωτεινή Φιλιππίδη.
Η ΠΕΕΑ αυτοδιαλύθηκε, τυπικά, μετά την απελευθέρωση , στις 5/11/1944. Ουσιαστικά, όμως, η αντίστροφη, γι’ αυτήν μέτρηση είχε αρχίσει όταν, βάσει του συμφώνου του Λιβάνου, δημιουργήθηκε – και με τη συμμετοχή του ΕΑΜ – η περιβόητη κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας υπό τον Γ. Παπανδρέου.
Το έργο της ΠΕΕΑ υπήρξε πολύμορφο και μοναδικό σε σπουδαιότητα, παρά το γεγονός ότι ο βίος της ήταν βραχύς. Στις 64 πράξεις, 79 αποφάσεις και δύο διαγγέλματα που εξέδωσε φανερώνεται ένας νέος τύπος εξουσίας, μια νέου τύπου δημοκρατία, όπου ο λαός είναι πραγματικά αφέντης στον τόπο του, κύριος του εαυτού του. Το έργο της αποτελεί μια ζωντανή, μοναδική για το λαϊκό και επαναστατικό κίνημα της χώρας μας, κληρονομιά, που αποδεικνύει περίτρανα πως η λαϊκή εξουσία δεν είναι ουτοπία, πως το μέλλον ανήκει σ’ αυτούς που αγωνίζονται για να την πραγματοποιήσουν.
